Iniciarei a abordaxe da relación entre a mente e o cerebro cunha pregunta: ¿Como se ensamblan os conceptos nas palabras que os conteñen?
Consideremos a palabra «realidade». Ao lela ou escoitala entendemos o seu significado; non obstante, se a analizamos en detalle, coma se a puxéramos baixo o microscopio electrónico, ¿acharemos o concepto que encerra entretecido e acazapado tras as súas letras? É evidente que a resposta será negativa; entón tan só caben dúas posibilidades: ou os conceptos son invisíbeis, inmateriais, ou non existen.
A ciencia contemporánea postula que o inmaterial é irreal; que todo necesita unha base física na que sustentarse. De ser isto así, os conceptos non existirían. Nese suposto ¿como é que podemos entendernos ao utilizalos?
Vostede talvez argumente que o que acaece é que os conceptos non están nas palabras; están no interior da nosa cabeza, na nosa mente. Vexamos que hai de verdade nesta crenza.
Teorías da mente humana
Para a tradición cartesiana os humanos somos seres duais, estamos constituídos por dúas substancias: a substancia extensa, material, que sería o noso corpo (no que se inclúe o cerebro); e a substancia pensante, o eu incorpóreo e intanxíbel, que viría ser a nosa alma (a mente). En Descartes ámbalas dúas substancias son independentes e non se pode reducir unha á outra.
Este paradigma estivo vixente até 1956, ano no que o psicólogo Ullin Place publicou o seu renomeado artigo «Is Consciousness a Brain Process?» (¿É a conciencia un proceso cerebral?), onde afirma que as sensacións son orixinadas pola actividade cerebral e, por conseguinte, poden ser reducidas a esta. Habería, pois, unha identidade entre a mente e o cerebro: serían unha única e mesma cousa. Acababa de nacer o materialismo contemporáneo.
A moitas persoas pareceralles atrevida esta hipótese; porén, hai outra corrente filosófica aínda máis radical denominada «eliminativismo» que propugna a inexistencia da mente. Segundo esta posición, fenómenos mentais como os desexos e as crenzas son conceptos sen obxecto xa que se refiren a algo que non existe. Ocorre con termos como «anxo», «pantasma» ou «extraterrestre», os cales remiten a entidades imaxinadas polo ser humano.
Examinemos o caso das psicofonías, eses estraños ruídos supostamente emitidos polos defuntos. Quen crea que o espírito dos mortos maniféstase a través delas debería reflexionar sobre como é posíbel proferir sons articulados sen aparello fonador, sen larinxe nin cordas vocais. E sen cerebro!
Outra proposta relevante acerca do vínculo entre a mente e o corpo realizouna, dende o funcionalismo non materialista, Hilary Putnam na década de 1960. É coñecida como «Teoría computacional da mente». Esta teoría defende que unha función mental cognitiva (non sensitiva, nin desiderativa, nin emotiva) pódese formular como un programa de computador que se executa nun cerebro humano. Dita metáfora retrotráenos ao dualismo cartesiano: a mente correspóndese co «software» e o cerebro co «hardware».
¿Cal é o funcionamento íntimo do cerebro?
Propoñerei un suposto práctico que arroxe luz, ou aínda máis escuridade, ao exposto deica agora:
Estou a dar un paseo polos recentemente descubertos restos do palacio de Godoy en Madrid. Ao velos, na miña conciencia emerxen pensamentos, imaxino situacións e sinto cousas. Por exemplo, sinto nostalxia pola perda dos ideais da Ilustración; ademais, detéñome en imaxinarme como sería a vida do valido do rei Carlos IV; ¡e como non!, penso que foi un erro derruílo para ampliar unha rúa.
Ante semellante cúmulo de experiencias xorde unha pregunta inevitábel: ¿De que xeito o cerebro humano elabora e fai conscientes todos eses eventos mentais?
De acordo coas actuais neurociencias, lograríao mediante complexos procesos neuronais de natureza bioelectroquímica. ¿Pero como se explica que eu poida pasar de forma instantánea e sen solución de continuidade dunha imaxe mental a un pensamento, dun pensamento a unha sensación, dunha sensación a un desexo, dun desexo a unha crenza, dunha crenza a unha emoción, dunha emoción a unha imaxe mental…?
Coñécense varios neurotransmisores e fenómenos eléctricos que interveñen nestes acontecementos. Con todo, inquiro: ¿A cada pensamento, desexo, intención… concretos correspóndelle un neurotransmisor e un fenómeno eléctrico particular ou son os mesmos para todos eles?, e se fose isto último ¿que distingue, dende o punto de vista biofísico e bioquímico, un estado cerebromental doutro?
En contraposición, se cada estado cerebromental é xerado e mediado por un proceso fisicoquímico distinto; sendo aqueles probabelmente infinitos ou case infinitos (polo menos no que a pensamentos e competencia cognitiva refírese) ¿onde almacenaríanse considerando que o volume e a capacidade cerebrais son limitados? Prodúcense, quizá, os mediadores neurofisicoquímicos de maneira específica para cada evento cerebromental e logo desaparecen ―mediadores e/ou eventos― na súa totalidade ou en parte para non ocupar espazo? Aínda que de acontecer así, ¿como dilucidar que se poida brincar dun desexo a outro, dun pensamento a outro, inmediatamente, en milésimas de segundo? (Repárese en que me estou referindo a fenómenos arrevesados, non a meros movementos de ións a través das membranas celulares das neuronas que desencadean potenciais de acción que si desprázanse a esas velocidades e son os responsábeis da propagación do impulso nervioso).
¿Seica posuímos un «pool», en parte herdado, en parte adquirido, de conceptos, desexos, sensacións, crenzas, intencións e pensamentos no noso cerebro cuxo contido «simplemente» facemos aflorar no momento adecuado?
Vemos que ademais de bioelectroquímico, o problema é de índole dinámica e espazo-temporal, e que desenvólvese nun nivel molecular ou mesmo atómico.
Velaquí a miña proposta explicativa, reflexiva:
En realidade, as sensacións, os desexos, as crenzas, os conceptos e outros estados cerebromentais non son tan numerosos como semella. Aínda contemplando os presentes en todas as culturas, é concibíbel que o encéfalo humano, composto por uns cen mil millóns de neuronas, poida almacenalos sen excepción e poñelos ao dispor da conciencia cun sinxelo «clic neuronal».
En canto aos pensamentos, dado que o seu número puidera ser ilimitado (aínda que o máis probábel é que non o sexa se aceptamos a tese segundo a cal o noso pensamento impleméntase por medio da linguaxe; sen obviar que a existencia e a experiencia vital humanas son finitas, tal e como xa o recolleu hai máis de dous mil anos o autor do Eclesiastés: «Nihil novum sub sole», non hai nada novo baixo o sol), resolvo que non existe un almacén con todos os pensamentos posíbeis dispoñíbel para extraer del o axustado a cada ocasión.
No seu lugar expoño dúas posibilidades que puideran non ser excluíntes:
1.- Podería haber un «core», un núcleo molecular esencial común a todos os pensamentos. O que os faría diferentes serían determinados elementos químicos que se engadirían especificamente a ese núcleo. Este modelo permite unha maior rapidez na xénese de contidos. Ademais, para non ocupar excesivo espazo, os devanditos elementos químicos substituiríanse uns por outros e con eles as representacións que contivesen.
2.- A diferenza entre pensamentos podería non derivar dunha distinta composición química das moléculas que os sustentan, senón dunha variación na súa conformación tridimensional. Tamén podería deberse a cambios no estado interno dun átomo ou dun grupo de átomos. Do mesmo xeito que no modelo anterior, desta forma potenciaríase a velocidade de xeración destes produtos cerebrais e diminuiría o espazo ocupado.
As interrogantes acrecéntanse ao investigar de que modo configúrase un pensamento (ou outro contido cerebromental) sobre outro pensamento, nunha cadea practicamente interminábel: fai sete días tiven a idea X, dous días despois retomeina e engadinlle a idea E, hoxe perfeccioneina coa idea Z… Talvez suceda o que acontece coa memoria inmunolóxica: o pensamento inicial non desvanecido permanece activado e favorece a ancoraxe de pensamentos ulteriores. Todos eles, posibelmente, situados na mesma estrutura molecular.
O problema da conciencia
Con todo, a dificultade maior reside en descubrir o mecanismo polo cal os contidos cerebromentais móstranse diante da conciencia. Porque as concentracións de ións, os potenciais de acción, os impulsos eléctricos, os neurotransmisores ou calquera outros agregados de átomos de maior ou menor complexidade non constitúen o obxecto da nosa conciencia: o que se nos presenta diante dela non son conformacións moleculares ou estados atómicos, nin hipertermias ou hiperemias cerebrais. Tampouco as súas representacións en imaxes obtidas por tomografía de emisión de positróns ou a través de resonancia magnética e electroencefalografía funcionais. ¡Non, señores, non!, o que a nosa conciencia ponnos de manifesto son contidos intelectualmente entendíbeis.
Por tanto, ten que haber necesariamente un transdutor deses estados biofísicos e bioquímicos que os faga perceptíbeis e intelixíbeis. Nesta fase é na que entraría en xogo a linguaxe, que sería de dous tipos:
1.- Unha linguaxe innata, específica do pensamento, hipotetizada por varios autores. Sería unha especie de linguaxe privada, válida tan só para nós. No actual grao evolutivo do noso encéfalo, polo xeral non é perceptíbel e nunca é en si mesma intelixíbel. A súa función é actuar como intermediaria. Por iso, para que sexa efectiva ten que producirse algunha clase de transcrición que posibilite transferir a información ao segundo tipo de linguaxe:
2.- A linguaxe adquirida na cultura á que pertencemos. É a que finalmente fai perceptíbeis e compresíbeis os estados cerebromentais.
Pode suceder, e sucede, que en ocasións temos a idea, a imaxe, a representación, mais non as palabras necesarias para expresala e facela intelixíbel. Débese a que no principio non foi o verbo, como se nos di no Evanxeo segundo san Xoán; foi o pensamento, a capacidade de ideación, aínda que non se puidese manifestar. Até que evolutivamente adquirimos a fala, a linguaxe. Pero esta non abarca todo o que énos factíbel pensar.
Resulta evidente que a complicación é descomunal, quizais irresolúbel en miles de anos; ou nunca. Porén, unha cuestión está clara: todo ocorre nun substrato material que é o cerebro humano; non hai maxia de ningunha clase.
¡Para nosa desdicha!